Lato, wysoka temperatura, pot leje się litrami. Czy myślisz w takich sytuacjach o zapobieganiu odwodnienia organizmu? Nie? Czas zacząć!
Upalne lato każdy lubi spędzać wygrzewając się na plaży, nie zastanawiając się nad codziennymi problemami. Wysoka temperatura, słońce i ogólne lenistwo często przesłaniają nam pilnowanie prawidłowych nawyków. Zamiast sięgać po wodę podjadamy słone przekąski, pijemy kolorowe napoje czy alkohol. W takich momentach nikt nie zwraca uwagi na prawidłowe nawodnienie, a niekiedy też na pierwsze oznaki odwodnienia. Czy jesteś świadomy czym faktycznie jest odwodnienie i jakie są jego rodzaje? I w jaki sposób prawidłowo nawodnić organizm? Poniżej przedstawiam krótkie podsumowanie tego tematu wraz z prostymi wskazówkami, które mogą uchronić Was przed niebezpiecznymi skutkami odwodnienia.
Odwodnienie
Z wiekiem proporcja płynów w naszym ciele spada z ponad 70% masy ciała u noworodków, przez 60% u dzieci, do 50% u osób starszych. Średnia zawartość wody w organizmie wynosi 55–65%. Wraz ze spadkiem ilości wody z wiekiem, ochrona przed odwodnieniem jest coraz słabsza, co niesie za sobą poważne konsekwencje dla zdrowia i dobrego samopoczucia. Woda stanowi centrum każdej aktywności w ludzkim ciele. Wewnątrzkomórkowe środowisko wodne jest konieczne dla wszystkich procesów biochemicznych, woda stanowi centrum dla utrzymania prawidłowego krążenia, układu limfatycznego, temperatury ciała, wydalania produktów ubocznych z komórek, umożliwia trawienie, stanowi środek nawilżający dla układu moczowego czy oczu. W przypadku braku płynów organizm jest w stanie przetrwać jedynie kilka dni do tygodnia, znacznie krócej niż w przypadku braku pożywienia.
Występują różne rodzaje odwodnienia, ze względu na odmienne przyczyny i leczenie. Rada Odwodnienia (the Dehydration Council) określa odwodnienie jako “złożony stan skutkujący redukcją całkowitej zawartości wody w organizmie” i sugeruje, że występują 2 główne typy, odwodnienie związane z utratą wody oraz odwodnienie związane z utratą soli. Natomiast Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA, European Food Safety Authority) określa odwodnienie jako “proces utraty wody w organizmie, który w końcu prowadzi do hiponawodnienia (stanu deficytu wody w organizmie)”.
Mówiąc prostszym językiem odwodnienie to zespół zaburzeń wywołany utratą płynów ustrojowych. Występuje, kiedy utrata wody przewyższa jej spożycie, zazwyczaj ze względu na wysiłek fizyczny lub choroby, ale również przez wysoką temperaturę powietrza. Większość z nas jest w stanie tolerować 3–4% spadku wody w organizmie bez większych trudności czy szkodliwych skutków ubocznych. Łagodne odwodnienie określane jest jako uczucie pragnienia i ogólny dyskomfort, co może być łatwo rozwiązane poprzez doustne nawadnianie. Odwodnienie w granicach 5–8% może powodować zmęczenie i zawroty głowy. Utrata ponad 10% wody powoduje pogorszenie stanu fizycznego i psychicznego, w towarzystwie ciężkiego uczucia pragnienia. Odwodnienie rzędu 15–25% grozi śmiercią.
Wyróżniamy 3 rodzaje odwodnienia w zależności od osmolalności płynów ustrojowych, czyli stężenia substancji w roztworze: odwodnienie hipotoniczne, hipertoniczne i izotoniczne.
Odwodnienie hipotoniczne
Kiedy utrata elektrolitów przewyższa utratę wody mówimy o odwodnieniu hipotonicznym, inaczej hipoosmolarnym. Dochodzi do zwiększenia objętości osocza i zmniejszenia jego osmolalności (ilość substancji w 1 kg wody), a woda przechodzi do przestrzeni wewnątrzkomórkowych, zwłaszcza do komórek ośrodkowego układu nerwowego. Objawami takiego odwodnienia są:
- tachykardia (przyspieszenie akcji serca),
- obrzęk,
- uszkodzenie komórek,
- ogólne osłabienie,
- nudności, wymioty, brak apetytu,
- drgawki, śpiączka,
- obniżenie ciśnienia tętniczego,
- zmniejszenie diurezy, skąpomocz,
- wstrząs hipowolemiczny,
- bóle mięśniowe, zmniejszenie napięcia mięśni.
W badaniach diagnostycznych zaobserwujemy spadek sodu poniżej 130 mmol/l, podwyższony hematokryt, hemoglobinę, erytrocyty, mocznik i objętość komórek.
Głównymi przyczynami odwodnienia hipotonicznego są:
- wymioty i biegunki, kiedy straty elektrolitów mogą być proporcjonalnie większe niż straty wody,
- nadmierna podaż płynów o małej zawartości elektrolitów przy nieodpowiednim wydalaniu wody,
- straty elektrolitów przez skórę,
- straty nerkowe elektrolitów.
Leczenie odwodnienia hipotonicznego polega na przetaczaniu roztworu soli fizjologicznej, a w cięższych przypadkach również wyrównaniu zaburzeń gospodarki potasowej.
Odwodnienie izotoniczne
W tym rodzaju odwodnienia nie obserwujemy istotnych przesunięć wody między przestrzenią wewnątrz i zewnątrzkomórkową. Dochodzi do proporcjonalnego niedoboru wody i elektrolitów. Objawami takiego odwodnienia są:
- tachykardia,
- obniżenie ciśnienia tętniczego,
- zmniejszenie diurezy,
- wstrząs hipowolemiczny.
W badaniach diagnostycznych zaobserwujemy prawidłową ilość sodu, zagęszczenie krwi, wzrost hematokrytu, hemoglobiny, erytrocytów i mocznika.
Głównymi przyczynami odwodnienia izotonicznego są:
- ostra utrata krwi,
- wymioty, biegunka,
- przetoki, drenaże, odsysanie treści przewodu pokarmowego,
- oparzenia,
- ograniczenie podaży wody i elektrolitów.
Leczenie odwodnienia izotonicznego polega na uzupełnianiu wody i elektrolitów, czyli stosowaniu płynów izotonicznych.
Płyn izotoniczny to napój zawierający 0,9% NaCl i 5% glukozy.
Objawy odwodnienia
Ogólne kliniczne objawy odwodnienia to:
- suchość śluzówek jamy ustnej,
- karminowe wargi,
- lepka, ciągnąca się ślina,
- język pokryty nalotem,
- suchość śluzówek krtani,
- chrypka, bezgłos,
- zapadnięcie gałek ocznych,
- suchość spojówek, brak łez, miękkie gałki oczne,
- zapadnięcie się ciemienia,
- utrata elastyczności skóry,
- stojący fałd skórny,
- chłodne kończyny,
- wzrost tętna,
- spadek ciśnienia krwi,
- skąpomocz, bezmocz,
- brak pragnienia,
- zaburzenia oddychania.
Odwodnienie możemy sklasyfikować na podstawie ciężkości (% ubytek masy ciała):
- lekkie <5%
- średnie 5–10%
- ciężkie 10–15%
- bardzo ciężkie >15%
W przypadku braku lub lekkiego odwodnienia pragnienie czy tętno pozostają prawidłowe. Natomiast w przypadku umiarkowanego odwodnienia zaczynają być zauważalne pierwsze zmiany w funkcjonowaniu organizmu, takie jak pobudzenie, łapczywe pragnienie, przyspieszona czynność serca, suchy język czy chłodne kończyny i zmniejszona diureza. Kiedy mamy do czynienia z ciężkim odwodnieniem zauważyć można już słabo wyczuwalne tętno, znaczne osłabienie, bardzo zapadnięte gałki oczne, bardzo wolno rozprostowujący się fałd skórny czy minimalną diurezę.
Jak szybko nawodnić organizm?
Przede wszystkim starajmy się nie dopuszczać do odwodnienia organizmu. Najprostsza będzie tutaj metoda wypijania małych łyków wody przez cały dzień.
Warto pamiętać, że woda butelkowana czy z kranu nie jest jedyną metodą nawadniania.
Inne źródła płynów to:
- zupy,
- jogurty,
- owoce takie jak arbuz czy truskawki,
- warzywa takie jak ogórek czy pomidor,
- warzywne i owocowe smoothie,
- świeżo wyciskane soki,
- herbata, kawa czy napary ziołowe.
Ale co można zrobić kiedy już zauważymy pierwsze objawy odwodnienia?
Bardzo ważne jest żeby pamiętać o szybkim uzupełnieniu nie tylko wody, ale również elektrolitów. Tutaj z pomocą przychodzi nam kilka metod:
- napoje izotoniczne, które są specjalnie przygotowane z myślą o sportowcach,
- mleko jest naturalnym izotonikiem,
- woda kokosowa,
- elektrolity do rozpuszczenia w wodzie dostępne w aptece,
- specjalne doustne płyny nawadniające (DPN).
Należy pamiętać, że w przypadku odwodnienia wynikającego z problemów żołądkowo-jelitowych, np. biegunki stosuje się jedynie specjalne preparaty nawadniające a nie inne domowe metody, jak np. mleko.
Właśnie doustne płyny nawadniające będą najlepszym wyborem w przypadku odwodnienia organizmu.
Taki płyn to specjalny roztwór, który zawiera glukozę, potas i sód. Nadają się idealnie w przypadku wymiotów, biegunki czy bardzo intensywnego wysiłku fizycznego. Dzięki specjalnemu składowi zapewniają skuteczny transport wody i elektrolitów z przewodu pokarmowego do krwi.
Doustny płyn nawadniający dostępny jest w aptekach.
W przypadku występujących dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego nie można zapomnieć również o fazach nawadniania, nie wszystko na raz!
- faza intensywna: 50–100 ml DPN / kg masy ciała przez pierwsze 4 h,
faza podtrzymująca: 5–10 ml DPN/ kg masy ciałą po każdych wymiotach czy biegunce.
Przepis na domowy izotonik (na 0,5l wody): szczypta soli, 2-3 łyżki miodu.
Nasze ciało składa się w prawie 70% z wody. Bez niej nie jesteśmy w stanie wytrzymać nawet kilku dni, a jej niedobory nazywamy odwodnieniem. Lekkie odwodnienie <5% jest prawie niezauważalne, jednak wiąże się z niekorzystnymi zmianami w naszym organizmie. Już przy takim odwodnieniu spada wydolność a koncentracja jest słabsza. Warto znać różnice pomiędzy rodzajami odwodnienia. Hipotoniczne występuje, kiedy utrata elektrolitów jest większa niż utrata wody. Taki stan może mieć miejsce w przypadku gorączki czy pracy w wysokich temperaturach, a leczenie polega na uzupełnianiu strat elektrolitów. W odwodnieniu izotonicznym straty wody i elektrolitów są podobne. Z takim stanem spotkamy się w przypadku ograniczania ogólnej ilości płynów, a leczenie polega na podawaniu roztworów izotonicznych. Najlepszą metodą szybkiego nawadniania organizmu w skrajnych przypadkach jest stosowanie doustnych płynów nawadniających dostępnych w aptekach lub specjalnych napojów izotonicznych przeznaczonych dla sportowców.
Bibliografia:
- Henry J. Binder, Ian Brown, B. S. Ramakrishna, Graeme P. Young, Oral Rehydration Therapy in the Second Decade of the Twenty-first Century, Curr Gastroenterol Rep. 2014; 16(3): 376.
- Agrawal V1, Agarwal M, Joshi SR, Ghosh AK, Hyponatremia and hypernatremia: disorders of water balance, J Assoc Physicians India. 2008 Dec;56:956-64.
- R Thomas, David & R Cote, Todd & Lawhorne, Larry & A Levenson, Steven & Rubenstein, Laurence & A Smith, David & Stefanacci, Richard & G Tangalos, Eric & Morley, John, Understanding Clinical Dehydration and Its Treatment, Journal of the American Medical Directors Association. 9. (2008) 292-301.
- Hooper L, Bunn D, Jimoh FO, Fairweather-Tait SJ. Mech Ageing Dev, Water-loss dehydration and aging, 2014 Mar-Apr;136-137:50-8.
- Jan Gawęcki, Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Wydawnictwo PWN, 2012.
- Stanisław Konturek, Fizjologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo: Urban & Partner, 2012.
