W obecnych czasach z każdej strony jesteśmy atakowani informacjami o nadmiarze stresu, jego niekorzystnych działaniach, oraz ewentualnych możliwościach pomocy. Często łączone jest to z badaniem poziomu kortyzolu oraz skutkami jego nadmiernego poziomu. Czy faktycznie jest się czym niepokoić?
Kortyzol nazywany jest inaczej hormonem stresu. Może to wywoływać niekorzystne skojarzenia, jakby kortyzol był niekorzystną substancją dla organizmu. Nie jest to jednak prawda. W dawnych czasach stres był reakcją na pojawiające się niebezpieczeństwo. Gdy wystąpiło, organizm potrzebował uruchomić wszelkie „rezerwy”, aby mieć siłę do walki czy ucieczki przed zagrożeniem. Wtedy kortyzol pełnił zbawienną funkcję – podnosił m.in. poziom glukozy we krwi, dzięki czemu człowiek miał więcej sił. W obecnych czasach, dużo częściej sytuacje stresowe nie wymagają od nas sprawności fizycznej, częściej umysłowej. W takim przypadku podniesiony poziom glukozy, nie może zostać efektywnie wykorzystany. Dodatkowo kortyzol podnoszony jest nie tylko w reakcji na stres, ale także kofeinę, czy niedobór snu. Często wyższy poziom, może w konsekwencji prowadzić do szeregu niekorzystnych konsekwencji.
Badanie poziomu kortyzolu
Wskazaniem do wykonania poziomu kortyzolu jest podejrzenie zespołu Cushinga, który występuje w wyniku nadmiaru kortyzolu, objawia się m.in. zmianami w budowie ciała (lokalizacja tkanki tłuszczowej w okolicach karku, tułowia), czy nadciśnieniem. Powodem mogą być także objawy niespecyficzne, takie jak: męczliwość, bezsenność, depresja.
Badanie wykonuje się z krwi, na czczo, rano. Wartości referencyjne nie są ustalone dla całej populacji. Mogą się one różnić w zależności od laboratorium, płci, wieku, czy poziomu aktywności fizycznej. Najbezpieczniej jest wykonać kilka pomiarów w podobnych warunkach, czyli np. o takiej samej godzinie, podobnym stanie psychicznym, czy czasie od ostatniego treningu.
Fizjologicznie najwyższy poziom kortyzolu występuje w godzinach porannych, a najniższy podczas snu.
Działanie kortyzolu
Kortyzol ma szerokie działanie metaboliczne. Jak zostało wcześniej wspomniane, przede wszystkim zwiększa stężenie glukozy we krwi. Oprócz tego: powoduje rozpad białek, oraz trójglicerydów, zatrzymuje sód w organizmie, przy jednoczesnym zwiększeniu wydalania potasu, zwiększa ciśnienie krwi oraz uwalnia wapń z kości. Dodatkowo wzmacnia adrenalinę i noradrenalinę, które są również hormonami związanymi ze stresem. Podsumowując, działanie kortyzolu można wyjaśnić jako przygotowanie organizmu na walkę ze stresorem.
Warto przytoczyć Polskie badanie, w którym to sprawdzano poziom kortyzolu u żołnierzy zawodowych skaczących ze spadochronem. U wszystkich żołnierzy zaobserwowano najniższy poziom kortyzolu w dniu skoku. U grupy z większym doświadczeniem w skokach najwyższe wartości obserwowano w 24 godziny po skoku. Natomiast u osób z niewielkim doświadczeniem najwyższe wartości były zarówno w 24 godziny po skoku, jak i podczas prób. Wyjaśnieniem takich badań może być sugerowana przez autorów badania, różna reaktywność zarówno psychologiczna, jak i fizjologiczna w odpowiedzi na stres. Przekłada się to na opóźnienie reakcji endokrynnej, w stosunku do psychologicznej. Dodatkowo upatruje się mobilizację hormonów stresowych w odpowiedzi na stresor, jakim jej skok spadochronowy.
Kortyzol a odchudzanie
Mogłoby się wydawać, że skoro kortyzol powoduje rozpad trójglicerydów, to przyczynia się do zmniejszania ilości tkanki tłuszczowej. Nie jest to jednak prawda, chociaż byłoby to na pewno bardzo pożądane zjawisko. Kortyzol pozyskuje energię w sposób najprostszy i najłatwiej dostępny. A najprościej jest ją uzyskać nie z tkanki tłuszczowej a z mięśni. Rozpad mięśni powoduje uwolnienie aminokwasów, które w dalszej kolejności zostają przekształcone w glukozę. Pozostałością po minionych czasach, kiedy to człowiek był bardzo aktywny fizycznie i nie miał takiego dostępu do jedzenia, z pomocą przychodził kortyzol. Aby nie marnować energii, wszystkie „nadwyżki”, przekształca w tkankę tłuszczową. Dlatego efekt jest odwrotny do oczekiwanego – spalanie mięśni i rozwój tkanki tłuszczowej.
Z tego powodu u osób odchudzających się, tak istotne jest, aby poziom kortyzolu nie utrzymywał się na zbyt wysokim poziomie. Należy więc unikać czynników zwiększających jego poziom m.in.: niedobór snu, zbyt intensywne lub zbyt długotrwałe ćwiczenia aerobowe, częste sytuacje stresowe. Pomocne mogą okazać się wszystkie działania odstresowujące np. muzykoterapia, masaż, czy nawet śmiech.
Kortyzol a depresja
Do niedawna uważano, że sytuacje stresowe mogą powodować zwiększenie poziomu kortyzolu, który to z kolei miał leżeć u podstaw depresji. Badacze z Manchester, zbadali prawdziwość tej hipotezy, jednak wyniki były całkowicie odmienne. Okazało się, że osoby depresyjne nie miały zwiększonego wydzielania kortyzolu. Twórcy badania, wyjaśnili, że zaburzenia depresyjne, nie są związane ze stale zwiększonym poziomem kortyzolu, a z dysfunkcją wydzielania serotoniny. Dlatego też należy pamiętać, że poziom kortyzolu nie jest wyznacznikiem depresji i osoby cierpiące na to schorzenie mogą mieć poziom kortyzolu w normie.
Kortyzol jest hormonem niezbędnym do życia. Bez niego, każda, najmniejsza sytuacja stresowa byłaby nie do pokonania. Jednak w czasach, kiedy stresorami są inne czynniki niż dawniej, jego działalność może obrócić się przeciwko nam. Dlatego, dla zachowania prawidłowego zdrowia, tak ważne jest oprócz diety i aktywności fizycznej, także unikanie stresów, czy odpowiednia długość snu. Tylko wszystko zgrane razem, umożliwia utrzymanie dobrego zdrowia na długo.
Bibliografia:
- M. Białkowska Etiopatogeneza otyłości. 2011
- E. Kowalczyk, M. Kura Wpływ stresu związanego ze skokami spadochronowymi na stężenie ACTH i kortyzolu w surowicy krwi. 2012
- S. Murawiec Bio-społeczne podłoże depresji [http://www.psychiatria.pl/artykul/bio-spoleczne-podloze-depresji/728]
- R. Fraser i wsp. Cortisol Effects on Body Mass, Blood Pressure, and Cholesterol in the General Population. 1999
- E. Rask I wsp. Matabolism in Human Obesity. 2001
- M. Demissie, A. Milewicz Zaburzenia hormonalne w otyłości. 2003
